चान्द्रव्याकरणम् (प्रथमखण्डम्)

प्राग यतष्ठक् ॥१॥  प्राग् यत्सशब्दनाद् [ ७६ ] येऽर्थास्तत्र ठग् वेदितव्यम् ।  तेन जितं जयति दीव्यति खनति ॥२॥  तृतीयान्ताज्जितादिष्वर्येषु ठग् भवति । अक्षैर्जितम् आक्षिकम् । शालाकिकम्। अक्षैर्जयति दीव्यति वा आक्षिकः | शालाकिकः । खनित्रेण खनति खानित्रिकः | कौद्दालिकः |  देवदत्तेन जितम्, अङ्गुल्या खनतीति न भवति तदर्थाप्रतीते ।  संस्कृते ॥ ३ ॥  ततीयान्तात् संस्कृतेऽर्थे...

तत्र जाते प्रावृषष्ठम् ॥ १॥  प्रावृट्शब्दात् सप्तम्यन्ताज्जाते ठञ् भवति । प्रावृषि जातः  प्रावृषिकः । कथ स्रुघ्ने जात स्रौघ्नः, राष्ट्रियः, पारावारीणः इत्यादि । शेषे [ ३1२1१] इत्येव सिद्धम् । यद्येवमनियमात् ‘तत्रास्ते तत्र शेते’ इत्यपि सर्वत्राणादयो घादयश्च प्राप्नुवन्ति । न तेभ्यस्तदर्थाप्रतीते । बाधकबाधनार्थं तु जाताद्यनुक्रमणम् । कथं शारदका दर्भाः, गारदका मुद्गा इति...

शेषे ।। १ ।। उक्तादन्यस्मिन्नर्थे यथाविहितमणादयो भवन्ति । चक्षुषा गृह्यते रूपं चाक्षुपम् । श्रावणः शब्दः । रासनो रस । स्पार्शनः स्पर्शः । दृषदि पिष्टाः सक्तवः दार्षदाः । चतुर्दश्यां दृश्यते रक्ष चातुर्दशम् । उदूखलेषु क्षुण्णा यवाः औदूखलाः । अश्वैरुह्यते आश्वो रथः । चतुर्भिरुह्यते चातुरं शकटम् ।  राष्ट्राद घः ॥ २ ॥ राष्ट्राच्छेषे घो भवति । राष्ट्रियः । ...

तेन रक्तं रागात् ॥ १॥ तेनेति तृतीयान्ताद् रक्तमित्येतस्मिन्नर्थेऽण् भवति यत्तत् तृतीयान्तं रागवाचि चेत् तद्भवति । कषायेण रक्तं वस्त्र काषायम् । कौङ्कुमम् । रागादिति किम् ? देवदत्तेन रक्तं वस्त्रम् । कथं काषायौ गर्दभस्य कर्णौ हारिद्रौ कुक्कुटस्य पादाविति ? तद्गुणाध्यारोपात् ।  लाक्षारोचनाट् ठक् ॥२॥ एताभ्यां तेन रक्तमित्यर्थे ठग् वा भवति । लाक्षिकम्...

प्राग्जितादण् ॥१॥ प्राग् जितसशब्दनाद् [ ३०४१ २] येऽर्थास्तेष्वर्थेष्वण् भवति ।  औपगवः । वेत्यनुवृत्तेः । उपग्वपत्यम् ।  दित्यदित्यादित्ययमाणयः ॥२॥ दित्यादिभ्यः प्राग् जिताण् ण्यो भवति । दैत्यः, आदित्यः, आदित्यः, याम्यः । कथं दैतेयः ? ण्यन्ताड् ढग् भविष्यति ।  पत्युरश्वाद्यादेः ||३||  अश्वादिभ्यो योऽन्यः शब्दस्तदादेः पतिशब्दात् प्राग् जिताण्, ण्यो भवति । बार्हस्पत्यः । अनश्वाद्यादेरिति किम्...

स्त्रियाम् ॥ १ ॥ अयमधिकारः |  ऋनो ङीप् ॥ २ ॥ ऋकारान्तान् नकारान्ताच्च स्त्रियां ङीब् भवति । कर्त्री । दण्डिनी । ङकारो ड्यो ह्रस्व [५१२१४२ ] इति चिह्नार्थः । पकारः स्वरार्थः । स्त्रियामित्येव । कर्ता, दण्डी । पञ्च सप्तेति स्त्रीत्वाभावान न भवति । स्वसेति विनापि ङीपा स्त्रीत्वाभिधानान् न भविष्यति ।...

सुप् सुपैकार्थम् ॥१॥  सुबन्त सुबन्तेन सहैकार्थं भवतीत्येतदधिकृतं वेदितव्यम् । स च पृथगर्थानामेकार्थीभावः समास इत्युच्यते ।  असंख्यं विभक्तिसमीपाभावख्यातिपश्चाद्यथायुगपत्सम्प त्साकल्यार्थे ||२||  असख्यं सुबन्तं विभक्त्यादीनामर्थे वर्तमानं सुबन्तेन सहैकार्थं भवति । तत्र विभक्त्यर्थे तावत्, स्त्रीषु कथा प्रवृत्ता अधिस्त्रि । समीपे कुम्भस्य समीपम्, उपकुम्भम् । अभावः सम्बन्धिभेदाद् बहुविधः । तत्र ऋद्धाभावे, विगता ऋद्धिर्यवनानाम्, दुर्यवनम् ।...

स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भस्ङसिभ्याम्भस्ङसोसाम्–  ङ्यस्सुप् ||१|| एषां त्रयं त्रयमेकद्विबहुषु भवति । एते च सामर्थ्यादेकत्वादिमदर्थवाचिनः शब्दात् परे भवन्ति । अत एव च क्रियार्थान् न भवन्ति, क्रियायां असत्त्वभूतायाम् एकत्वादिभिः सह सम्बन्धाभावात् तव्यादिभिश्च बाधितत्वात् । तिङन्तान्न भवन्ति, तिङ्भिरेवैकत्वादीनामुक्तत्वात् । शेषेभ्यो भवन्ति । दृषत् दृषदौ दृषदः, दृषदम् दृषदी, दृषदः, दृषदा, दृषद्भ्याम्, दृषद्भिः, दृषदे, दृषद्भ्याम्, दृषद्भ्यः, दृषदः, दुषद्भ्याम्...

लस्तिप्तस्झिसिप्थस्थ मिप्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिद वहिमहिङ् ॥ १ ॥ लडादीनां लकारस्य स्थाने तिबादय आदेशा भवन्ति । पकारः पित्कार्यार्थः । । टकार इटोत् [ ११४१३८] ति चिह्नार्थः । डकारस्तिडिति प्रत्याहारार्थः। पचति, पचतः, पचन्ति, पचसि, पचथ,पचथ, पचामि, पचावः, पचामः । पचते, पचेते, पचन्ते, पचसे, पचेथे, पचध्वे, पचे, पचावहे, पचामहे ।  अत आत इत् || २...

उणादयः ॥ १ ॥  क्रियार्थात् परे बहुलमुणादयो भवन्ति । केचिद्वर्तमाने । कारुः, वायुः । केचिद् भूते वृत्तं तदिति वर्त्म । भसितं तदिति भस्म । केचिद्भविष्यति । ग्रामगमी, ग्रामागामी ।  भविष्यति लट् ॥२॥  भविष्यदर्थे वर्तमानात् क्रियार्थालुट् परो भवति । करिष्यति । अनद्यतने लुट ||३|| अविद्यमानाद्यतने भविष्यदर्थे वर्तमानात् क्रियार्थालुट् परो भवति ।...