चान्द्रव्याकरणम् (द्वितीयखण्डम्)

समः सुटि सः ॥ १ ॥ सम सुटि परतः सकारो भवति । सॅस्स्कर्ता, सस्सकर्ता, संस्कर्ता ।  पुमः खय्यमि ॥ २ ॥  पुमित्येतस्य मकारस्य खय्यम्परे परतः सकारो भवति । पुँस्कामा, पुंस्कामा | पुस्पुँत्र, पुस्पुत्र । खयीति किम् ? पुदासः । अमीति किम् ? पुंक्षीरम् ।  नश्छव्यप्रशानः || ३ || नकारान्तस्य प्रशान्वर्जितस्य...

वीप्साभीक्ष्ण्ययोर्द्वे ॥ १ ॥  वीप्सायाम् आभीक्ष्ण्ये च यद् वर्तते तस्य द्वे रूपे भवतः । क्रियया गुणेन द्रव्येण वा भिन्नानर्थान् व्याप्तुमिच्छा वीप्सा । वृक्षं वृक्षं सिञ्चति । ग्रामो ग्रामो रमणीयः । ग्रामे ग्रामे पानीयम् । गृहे गृहे स्वामी । रसं रसं भक्षयति । क्रियां क्रियामरभते । आनुपूर्व्येऽपि वीप्सास्त्येव । मूले मूले...

इकोऽदेङ् क्रियार्थायाः ॥ १ ॥  इगन्ताया प्रकृतेः क्रियार्थाया अदेङो भवन्ति । कर्ता, चेता,  । स्तोता । अत्र प्रत्यासत्तेरिकारस्यैकारः। उकारस्यौकारः, पारिशेष्याद् ऋकारस्याकारः। इक इति किम्? यानम्, म्लायति, उम्भिता । क्रियार्थाया इति किम्? वायुभिः, पटुतरः, अग्निकाम्यति।  उश्रोः ॥ २ ॥  प्रकृतेर्विहितस्योकारस्य श्नोश्चादेङो भवन्ति । करोति, चिनोति । कथं तरुर्मद्गुरिति?  श्नुसाहचर्याद् विकरणस्यैव ग्रहणम् ।  जुस्पुको...

मृजेरात् ॥ १ ॥  मृजेरत आद् भवति । मार्ष्टि, मार्ष्टा । अत इत्येव । मृष्टः ।  ऋतोऽचि वा ॥ २ ॥ मृजेऋकारस्याजादौ परत आद् वा भवति । मार्जन्ति, मृजन्ति । मार्जन्, मृजन् । ऋत इति किम्? समार्जनम् । अचीति किम् ? मृष्टः |  अजागृणिश्रीनां सिच्यतङ्घादैच् ॥ ३ ॥  अपरे सिचि परतो...

युवोरनाकावसः || १ || योरसकारकस्य वोश्चानाकावादेशौ भवतः । नन्दनं गमनम् । कारकः काच्छकः [ ३|२|४८ ] | अस इति किम् ? कंयुः शंयुः । युवोरिति समाहारस्यैकत्वादेकवचनम् । विकल्पानुवृत्तेरनपुसकत्वम् । युधबुधादीनां न भवत्यनर्थकत्वात्, यौतेर्यवयकः० [ ४/२/ ३] इत्यादेर्ज्ञापकात् भुज्युरित्यौणादिकत्वात् [ उ० १/३४ ] |  आयनेयीनीयियः फढखछ्यां ष्फाद्यादीनाम् ॥ २ ॥  फादीनाम्...

प्रकृतेः ॥ १ ॥ अत परं प्रकृतेरित्येतदधिकृतं वेदितव्यम् ।  हलः || २ || हलः प्रकृत्यवयवादुत्तरो यो यण इक् तदन्ताया: प्रकृतेर्दीर्घो भवति । हूतः जीनः सवीतः । प्रकृतेरित्येव । निरुतम् दुरुतम् । तदन्तविधिः किम् ? विद्धः विचितः । कथं तृतीय निपातनात् ।  अलुकि ॥ ३ ॥  यत्र यदुच्यते तस्यालुकि सति तद्भवतीत्येतदविकृतं वेदितव्यम् । ...

अलुगुत्तरपदे || १ || अलुगू इत्युत्तरपद इति चैतदधिकृतं वेदितव्यम् ।  पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः || २ || स्तोकादिभ्यः परस्याः पञ्चम्याः उत्तरपदेऽलुग्भवति । स्तोकान्मुक्तः । अल्पान्मुक्तः । कृच्छ्रान्मुक्तः । कतिपयान्मुक्तः । असत्त्ववचनत्वादेकवचनमेव । उत्तरपद इत्येव । निष्क्रान्तः स्तोकात् निःस्तोकः ।  ब्राह्मणाच्छंसी ॥ ३ ॥ ब्राह्मणात् परस्याः पञ्चम्याः शसिन्युत्तरपदेऽलुग् निपात्यते । खितीच एकाचोऽमः ||...

सन्यङोराद्यमेकाज् द्विः || १ || सनन्तस्य यङन्तस्य च प्रथममेकाच्छब्दरूपं द्विरुच्यते । तितिक्षते जुगुप्सते चिकीर्षति । लोलूयते पापच्यते ।  चङ्लिटोः ॥ २ ॥  चङि लिटि च परत आद्यमेकाज् द्विरुच्यते । अपीपचत् । पपाच । आद्यादचः ॥ ३ ॥  प्रथमादचः परमेकाज् द्विरुच्यते । अटिटिषति अशिशिषति । अटाट्यते अशाश्यते । आटिटत् आशिशत् ।...

बह्वल्पार्थात् कारकान्मङ्गले शस् वा ॥ १ ॥ बदल्पार्थाच्च कारकान्मङ्गलवचने गम्यमाने शस् वा भवति । बहु देहि, बहुशो देहि । प्रभूतं देहि, प्रभूतशो देहि । अल्प देहि, अल्पशो देहि । स्तोकं देहि, स्तोकशो देहि । बहुभिर्देहि, बहुशो देहि, अल्पशो देहि । बहुभ्यो देहि, बहुशो देहि, अल्पशो देहि । बहुषु देहि, बहुशो...

षष्ठ्या व्याश्रये तस् ॥ १ ॥ नानापक्षाश्रये षष्ठ्यन्तात् तस् परो भवति वा । देवा अर्जुनतोऽभवन् । आदित्याः कर्णतोऽभवन् । देवा अर्जुनस्य पक्षेऽभवन् । व्याश्रय इति किम् ? वृक्षस्य शाखा ।  रोगात प्रतीकारे || २ || रोगवाचिन: षष्ठ्यन्तात् प्रतीकारे गम्यमाने तस् वा भवति । प्रवाहिकात प्रतिकुरु । प्रवाहिकायाः प्रतिकुरु । प्रतीकार इति...